1- احساس مسئولیت

احساس مسئولیت، از مهم‌ترین و اصلی‌ترین آداب پزشكی است؛ زیرا این احساس است كه پزشك را به رعایت وظایف اخلاقی، قانونی و شرعی خود در مورد درمان بیمار، وادار می‌سازد.

امام صادق (ع)، سخنی سخت تكان دهنده درباره مسئولیت پزشك از حضرت مسیح (ع) نقل فرموده است:

مسیح (ع) می‌گفت: «آن كه درمان كردن زخم زخمدیده‌ای را واگذارد، ناگزیر، شریك كسی است كه زخم را بر بدن وی نشانده است».

این سخن، متكی بر منطق روشنی است كه نه تنها پیروان اسلام و مسیحیت، بلكه هیچ پزشك با وجدانی نمی‌تواند آن را انكار كند.

براساس این منطق، كوتاهی پزشك در درمان بیمار، به معنای سهیم بودن او در بیماری و گاه، هلاكت بیمار است. لذا پزشك، مسئول است با همه توان برای درمان بیمار، تلاش كند و با هیچ بهانه‌ای نمی‌تواند از زیر بار این مسئولیت، شانه خالی نماید.

برهمین اساس، معتقدیم یكی از وظایف مهم دانشگاه‌های علوم پزشكی، برنامه‌ریزی برای پرورش حس مسئولیت‌شناسی در دانش‌پژوهان این دانش است.

2- تقوی پزشكی

تقوا در هر حرفه‌ای به معنای رعایت قوانین الهی در انجام دادن آن است. بنابراین، تقوای پزشكی، شامل همه آداب و احكام اسلامی در مورد این حرفه است؛ لیكن در تقوای پزشكی، دو نكته از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ یكی خیرخواهی برای بیمار و دیگری تلاش برای درمان او. از این رو، امیرالمؤمنین (ع) پس از توصیه پزشكان به تقوا، بلافاصله به این دو مصداق بارز تقوای پزشكی اشاره می‌فرماید:

«هركس طبابت پیشه كند، باید كه از خدا پروا بدارد و خیرخواهی و جدیت به خرج دهد».

بنابراین، تقوای پزشكی بدین معناست كه پزشك برای حسن انجام وظیفه، اولاً باید سود بیمار را در نظر بگیرد نه سود خود را، ثانیاً باید از همه توان فكری و عملی خود برای درمان وی استفاده كند و پزشك باتقوا، كسی است كه در صرف وقت برای تشخیص بیماری، در تجویز دارو، در چگونگی درمان و طول آن، به چیزی جز سود بیمار نیندیشد.

3- پاكدامنی

یكی از مصادیق مهم تقوای پزشكی، عفت جنسی و پاكدامنی است. پزشك باتقوا، به خود اجازه نمی‌دهد از بیمار، سوء استفاده جنسی كند و حتی در نگاه كردن برای معاینه، حدود اسلامی را رعایت می‌نماید، بدین معنا كه اگر از طریقی به جز نگاه كردن به مواضعی كه نگاه كردن به آن در اسلام ممنوع است، بتواند بیماری را تشخیص دهد، مبادرت به نگاه نامشروع نمی‌ورزد و در صورت نیاز به این كار نیز، به اندازه ضرورت اكتفا می‌كند.

4- اهتمام به تشخیص بیماری

 یكی از نكات آداب پزشكی كه در احادیث اسلامی بر آن تأكید شده، اهمیت دادن به تشخیص بیماری است. پیامبر اسلام به یكی از پزشكان معاصر خود، چنین توصیه می‌فرماید:

«هیچ كس را درمان مكن، مگر آنگاه كه بیماری او را بشناسی».

امام سجاد (ع): «كسی كه بیماری‌اش تشخیص داده نشود، دارویش او را تباه می‌سازد».

مكرر شنیده می‌شود كه به دلیل تشخیص نادرست طبیب و داروی نامناسب، بیماری تشدید شده وگاه بیمار، هلاك شده است. رعایت این ادب، اقتضا می‌كند كه پزشك، همه توان خود را برای تشخیص بیماری به كار گیرد و پیش از تشخیص آن، اقدام به تجویز دارو نكند و اگر فرصت لازم را برای تشخیص ندارد یا خسته است و یا به هر دلیل دیگر، آمادگی لازم را برای اظهار نظر ندارد، از معاینه بیمار و دادن دارو، به طور جدی خودداری كند.

5- تلاش برای شناخت داروهای طبیعی

 احادیث تاكید دارند كه همه بیماری‌ها به استثنای مرگ، در نظام آفرینش، دارو دارند و قابل درمان‌اند. برخی تصریح می‌كنند خداوند، برای همه بیماری‌ها دارو نازل كرده است.

ظاهر این تعبیر این است كه داروی همه بیماری‌ها در طبیعت وجود دارد. بی‌تردید، داروهای طبیعی، زیان كمتر و سود بیشتری برای درمان دارند. با عنایت به این واقعیت است كه گیاه درمانی، به تدریج در كشورهای پیشرفته رایج می‌گردد.

بنابراین، یكی از مسئولیت‌های مهم مراكز علمی پزشكی، تلاش برای كشف داروهای طبیعی و آشنا كردن جامعه پزشكی با این داروهاست.

6- مدارا با بیماری

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند:

«با درد خویش تا آن هنگام كه با تو مدارا می‌كند، مدارا كن».

و از امام كاظم (ع) روایت شده است:

«تا زمانی كه بیماری به جد با شما درگیر نشده است، درگیر معالجه طبیبان نشوید، كه درمان، به مانند ساختمان است كه مقدار كمی از آن، شخص را به مقدار فراوانش می‌كشاند».

طبق دلالت التزامی این احادیث، بر فرض، اگر بیماری این رهنمودها را نادیده گرفت و به پزشك مراجعه كرد، پزشك متعهد و با تقوا، كسی است كه پس از معاینه، اگر تشخیص داد بیماری او جزئی است و نیازی به دارو ندارد، اقدام به نوشتن نسخه و تجویز دارو نمی‌كند، و اگر تشخیص داد كه مصرف دارو ضرورت دارد، بیش از اندازه لازم، دارو تجویز نمی‌نماید.

7- حفظ اسرار بیمار

یكی از آداب مهم پزشكی، رازداری است. برخی از بیماری‌ها، راز بیمار محسوب می‌شوند و او مایل نیست دیگران از آن مطلع شوند. روایات اسلامی، از یك سو به بیمار توصیه می‌كنند كه بیماری پنهان خود را از پزشك، كتمان نكند، چنان كه امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید:

«هركس درد نهفته خویش را پنهان بدارد، طبیبش از درمان وی ناتوان می‌ماند».

و از سوی دیگر، به پزشك تأكید می‌كنند كه امانتدار باشد و با افشای راز بیمار، به او خیانت ننماید.

8- ایجاد امیدواری در دل بیمار

 یأس و نومیدی، موجب تشدید بیماری است و بیش از بیماری برای بیمار، رنج‌آور است. به گفته امیرالمؤمنین(ع):

«سخت‌ترین بلا، گسستن امید است».

بلكه گاه نومیدی، سبب مرگ بیمار می‌گردد، چنان كه امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید:

«نومیدی، آن كس را كه دامنگیرش بشود، می‌كشد».

به عكس، امید به درمان، از رنج بیماری می‌كاهد و به بیمار، قدرت غلبه بر بیماری می‌دهد و درمان را تسریع می‌نماید. از این رو، یكی از وظایف مهم پزشكی، بویژه در مورد بیماری‌های خطرناك، تقویت روحیه بیمار و ایجاد امید در اوست.

گفتنی است كه بهترین راه امیدوار كردن بیمار، تقویت حس مذهبی، توكل به خدا و اعتقاد به این حقیقت است كه طبیب واقعی اوست و درمان هیچ دردی برای خداوند متعال، دشوار نیست و چه بسا دردهای بی‌درمان كه با دعا شفا یافته و به هر حال، خداوند متعال، چیزی جز خیر و صلاح و سود انسان را نمی‌خواهد.

9- جلوگیری از طبابت افراد غیرمتخصص

 از نظر اسلام، طبابت افراد غیر متخصص، ممنوع است. امیرالمؤمنین (ع)، در این باره می‌فرماید:

 «بر امام، لازم است عالمان تبهكار و پزشكان ناآگاه را به زندان درافكند».

باری، پزشك غیر متخصص، در صورتی كه اقدام به طبابت كرد و موجب زیان بیمار گردید، علاوه بر این كه مرتكب گناه شده، براساس قانون «ضمان»، ضامن است، چنان كه از پیامبر اسلام (ص) روایت شده:

«هركس بدون سابقه [و تخصص لازم] به كار طبابت دست یازد، ضامن است».

همچنین، طبیب متخصص، اگر در انجام دادن وظیفه خود، كوتاهی كند و این كوتاهی به فساد بینجامد، ضامن خواهد بود.

10- مسئول بودن پزشك در صورت به بار آوردن خسارت

 پیامبر خدا (ص): هركس [بدون تخصص لازم] به كار طبابت دست یازد،[شرعاً] ضامن است.

پیامبر خدا (ص): هركس در حالی كه به طبابت شناخته شده نیست، عهده‌دار آن گردد و موجب فوت كسی یا صدمه‌ای كمتر از آن شود، ضامن است.

11- مسئول نبودن پزشك در صورت برخورداری از مهارت و گرفتن برائت

المصنف- به نقل از ضحاك بن مزاحم: امیرالمؤمنین (ع) برای مردم سخن گفت و در سخنان خویش فرمود: «ای جماعت پزشكان، دامپزشكان و كسانی كه به كار پزشكی دست می‌یازید! هركدام از شما كه انسانی یا حیوانی را معالجه می‌كند، باید برای خویش، برائت بگیرد؛ چرا كه هركس در حالی كه برای خویش برائت نگرفته، به معالجه چیزی بپردازد و آن چیز هلاك شود، ضامن خواهد بود».

امیرالمؤمنین (ع): هركس به كار طبابت انسان یا حیوان دست می‌یازد، باید از ولی آن[انسان یا حیوان] برای خویش، كسب برائت كند، وگرنه ضامن آن است.