پس از سال ها نشستن در کلاس های درس و استفاده از محضر معلّمان بسیار، به این نتیجه می توان رسید که تعداد قابل توجّهی از مدرسان و اساتید ما هیچ اطّلاعی درباره «بد تدریس کردن» ندارند و اصول و قواعد آن را نمی دانند. به همین دلیل و از ترس اینکه نکند فضاهای آموزشی ما دچار یکنواختی و کسالت شوند، راهکارهای کلاسداری متنوّع تر و جدیدتر را در قالب 20 نکته در اینجا می آوریم. به این امید که مورد توجه و استفاده قرار گیرد. نکته های مورد نظر به این شرح است:
1. به محض ورود به کلاس، وارد بحث درسی شوید و هیچ زمانی را برای آمادگی ذهنی شاگردان در نظر نگیرید. مگر به شما ربطی دارد که ذهن شاگرد هنوز درگیر مسائل ساعت قبل یا زنگ تفریح است؟ شما باید از لحظات ساعت درسی استفاده کنید و خواندن شعر، روایت، بیان یک حکایت یا چیزهایی از این دست، دقایقی از کلاس را می گیرد. اهمیتی ندارد که بیان چنین مطالبی تا چه حد در آمادگی شاگرد و تمرکز حواس او برای درس، مؤثر است.
2. هرگز روش تدریس خود را تغییر ندهید و همواره از همان روش سخنرانی و توضیحی استفاده کنید. لزومی ندارد که با استفاده از روشهای دیگر تدریس، تنوع ایجاد نمایید و بنابر «قانون شدّت» با ایجاد هیجان در کلاس، سطح یادگیری شاگردانتان را بالا ببرید و از مقدار فراموش شدن درس بکاهید. مثلاً برای تدریس درس «جانوران» آنها را برای گردش علمی به موزه جانورشناسی یا باغ وحش نبرید که حیوانات را از نزدیک ببینند و جزئیات مسائل درسی را «مشاهده» کنند و برای شما گزارش از مشاهدات خود بنویسند؛ بلکه به عکسهای کتاب درسی در این رابطه اکتفا کنید و باز هم به همان روش توضیحی و سخنرانی که خودتان بیان درس را به عهده دارید، تکیه نمایید.
3. احتیاجی نیست که هنگام تدریس، گاهی شاگردانتان را درگیر مطلب کنید و از آنها سؤالاتی بپرسید تا در مسیر درس، تعاملی ایجاد شود. اهمیتی ندارد که سخن گفتن یک جانبه معلم، خستگی و کسالت می آورد و از ضریب یادگیری شاگرد می کاهد. مهم این است که حجم مورد نظر کتاب را تدریس کنید؛ نه اینکه شاگردان چه درصدی از مطالب را دریافت کرده و آموخته اند.
4. اگر شاگردی سؤالی پرسید، توجهی به این مسئله نداشته باشید که جواب دادن به این سؤال در وسط درس، ممکن است مسیر تدریس را تغییر دهد و مدیریت زمان از دستتان خارج شود. نه تنها آن سؤال را (بدون در نظر گرفتن شرایط) پاسخ دهید، بلکه سؤالات دیگری را هم که در ادامه برای سایر شاگردان پیش می آید، بی جواب نگذراید. به آنها نگوئید که سؤالات را یادداشت کنند و در زمان مخصوصی که از قبل در طرح درستان در نظر گرفته اید، بپرسند.
5. در هنگام تدریس، توجهی به روحیه حاکم بر کلاس نداشته باشید؛ مثلاً اگر ساعت قبل یا بعد، امتحانی برگزار شده یا قرار است برگزار شود و شاگردان در ناراحتی یا اضطراب حاصل از آن هستند، هیچ صحبتی در این باره نکنید و برای خارج شدن از این حالت، کمکی به آنها ننمایید؛ بلکه تدریستان را (حتی اگر درس بسیار مهم و مشکل باشد) انجام دهید.
6. برای دسته بندی و توجه دادن به نکات مهم از تخته سیاه یا سایر وسایل کمک آموزشی استفاده نکنید. لزومی ندارد که مطالب، دسته بندی شده و قابل به ذهن سپردن، به شاگرد عرضه شود. احتیاجی هم نیست که با ابزار جدید آموزشی، جدولها، شکلها و تصاویر لازم را به شاگردانتان ارائه کنید. همان روشهای قدیمی آموزشی، برای رسیدن به یادگیری مطلوب، کافی هستند.
7. در آغاز آموزش هر مطلب، رفتار ورودی را ارزیابی نکنید و از کامل بودن ساخت شناختی شاگردان مطمئن نشوید. مهم نیست که آموخته های قبلی آنها (حتی آن دسته از آموخته ها که پایه درس امروز است) کامل شده اند یا نه، به هر حال آنها باید درس امروز را بفهمند و بیاموزند.
8. در امر تدریس شعار «هر چه پیش آید خوش آید» را سرلوحه اعمالتان قرار دهید و «تهیه طرح درس سالانه یا ماهانه و ...» را کاری عبث و مربوط به معلّمان بی تجربه بدانید. چه لزومی دارد که شما از ابتدای سال تحصیلی یا دوره آموزشی برنامه داشته باشید و حجم تدریس هر جلسه را برنامه ریزی کرده باشید؟ چه نیازی هست که شما آزمونهای گاه به گاه داشته باشید و از قبل برای آنها زمان تعیین کرده باشید؟ درباره هر جلسه، شب قبل تصمیم بگیرد و هر طور که سلیقه و حوصله تان ایجاب می کرد، مسیر آموزشی یک سال یا دوره تحصیلی را طی کنید و به اتمام برسانید.
9. «وعده» و «وعید» را در هر موقعیتی که احساس نیاز کردید؛ به کار بگیرید و نگران این نباشید که آیا امکان به جا آوردن آنها را دارید یا نه. لازم نیست به فکر مسئله «خوش قولی» باشید و به موقعیت خود در میان شاگردان و تأثیر کلامتان بر آنها فکر کنید. آن لحظه، تأثیر آن وعده یا وعید در کلاس اهمیت دارد که اهداف همان لحظه و همان جلسه درسی را تأمین نماید.
10. وقتی روی تخته یا وایت بُرد می نویسید، به مرتب بودن و منسجم بودن و حتی کامل و صحیح بودن نوشته ها توجه نکنید. هیچ کدام از این نکته ها اهمیتی ندارد. حتی موقع پاک کردن مطالب، از دست و آستین کمک بگیرید و ترتیبی در پاک کردن و دوباره نوشتن قائل نباشید.
11. همیشه به دانش آموزان یادآوری کنید که «حافظه» تنها چیزی است که در دوران تحصیل مفید است. کلماتی مثل «تفکر»، «تحلیل»، «درک» و واژه های ناخوشایندی از این دست، کاملاً بیهوده اند. با تمام قدرت تلاش کنید این کلمات را از قاموس آموزش، حذف کنید. فقط مطالب و معلومات درسی را به شاگردان ارائه نمایید و ذهنتان را درگیر فهمیدن و اندیشیدن نکنید. بگذارید حفظ کنند و نمره بگیرند.
12. این حق شماست که ساعت استراحت شاگردان را برای درس، که یقیناً اهمیت بیش تری دارد، استفاده کنید. حتماً شاگردان در طولانی شدن درس تا این ساعت، مقصّر بوده اند؛ پس اشکالی ندارد که به جای استراحت و آماده شدن برای ساعت بعد، در خدمت شما و درستان باشند.
13. این شاگردان هستند که باید در کلاس باشند؛ غیبتهایشان را موجّه کنند؛ از قبل به مسئولان اطلاع بدهند و ... شما می توانید به محض وقوع کوچک ترین مشکلی، به کلاس نروید یا دیر به کلاس برسید. عقب ماندگیهای درسی را هم، با کلاسهای جبرانی یا بالابردن سرعت تدریس جبران کنید. به هیچ وجه هم برای تأثیر منفی این مسائل بر روحیه شاگردان و در نتیجه کاهش یادگیری آنان، نگران نباشید. مهم این است که شما به عنوان معلم و استاد از کار خود راضی باشید و خود را در فشار و اجبار حضور به موقع و همیشگی درکلاس نبینید. این گونه ناراحتیها برای معلم خوب نیست و بر روند کارش تأثیر منفی می گذارد.
14. در هنگام تدریس انرژی زیادی صرف نکنید. روی صندلی خود با آرامش بنشینید و بدون اینکه کوچک ترین فشاری به حنجره خود بیاورید، درستان را بدهید. از بالا و پایین بردن صدا، سکوتهای معنی دار و به موقع، حرکت در میان صندلیهای دانش آموزان و سایر روشهای این چنینی بپرهیزید. این کارها علاوه بر اینکه انرژی زیادی از شما می گیرند، باعث می شوند شاگردان نتوانند به اموری که برنامه ریزی کرده اند در کلاس انجام دهند، برسند و درمیان شما و شاگرد دلخوری پیش بیاید.
15. برای به دست گرفتن انضباط کلاس، چنان جدّی و خشک با شاگردانتان رفتار کنید که جرأت کوچک ترین بی انضباطی، خنده، احساس صمیمیت و. .. به خود ندهند و «از دیوار صدا در بیاید از شاگردان در نیاید». صمیمیت شاگرد با معلم مضرّات فراوانی دارد، علاوه بر اینکه «رویشان زیاد می شود» و «کلاس را روی سرشان می گذارند». ممکن است گاهی دلشان بخواهد مشکلشان را با معلم طرح کنند و او مجبور شود گامی برای حل آن مشکل بردارد. این در حالی است که معلم باید تمام حواسش متمرکز بر درس و تدریس باشد و این صمیمیتها اصلاً به نفع روابط معلم و شاگردی و اصول کلاسداری نیست.
16. اگر احیاناً کسی از برخوردهای خشن و خشک شما با شاگردان انتقاد کرد، وجود روحیه «انتقاد پذیری» را آن هم «در اشدّ حالت ممکن» در لیست اخلاق حسنه خود به اثبات برسانید، شروع کنید به صمیمی شدن با شاگردان؛ به صورتی که هیچ فاصله و حدّ و مرزی به نام «معلم و شاگردی» میان شما باقی نماند و شوخیهای بسیار جالب شما با دانش آموزان، تمام خشونتها و دلخوریهای سابق را به کلّی و از ریشه و بُن، برکَنَد.
17. معلومات خود را در حدّ کتاب درسی نگه دارید. هیچ ضرورتی ندارد که بیش از آن، چیزی بدانید. اگر هم روزی، شاگردی، سؤالی پرسید که خارج از محدوده اطلاعات محدود شما بود، او را متهم کنید که نظم کلاس را بر هم می زند و ذهن شاگردان دیگر را مشوش می کند یا به هر روش دیگری که صلاح می دانید، از جواب دادن طفره بروید؛ هرگز واژه «نمی دانم» را بر زبان نیاورید یا وعده «پاسخی در آینده بر اساس مطالعه» را به او ندهید.
18. «احترام» واژه ای است که مخصوص شاگرد در کتب لغت وضع شده است و ارتباطی با معلم ندارد. پس تا می توانید از شاگردانتان انتظار داشته باشید که آن را در مورد شما «مرعی بدارند»؛ امّا خود را موظف به رعایت آن درباره شاگردان ندانید.
19. از آنجا که شما مسئول فرهنگی و مربّی امور تربیتی نیستید و وظیفه ای برای تعظیم شعائر الهی ندارید، هیچ لزومی ندارد که در ایام شادی یا حزن مذهبی، نکته ای در این زمینه یادآور شوید یا پوشش ظاهر خود را براساس آن تغییری بدهید. چه کسی گفته است که شما در شکل دادن به باورها و ارزشهای درونی شاگردان، نقشی می توانید داشته باشید و وظیفه ای در این مورد دارید؟
20. سرعت تدریس و مقدار توضیحات را براساس آنچه از قبل تصمیم گرفته اید، تنظیم کنید؛ نه با توجّه به فضای کلاس. بنابراین حتی اگر متوجه شدید که شاگردان به این توضیحات نیاز ندارند و صحبتهای شما برایشان خسته کننده است، تدریستان را براساس برنامه ریزی قبلی انجام دهید و صحبتهایتان را خلاصه نکنید. اگر هم دیدید که شاگردان متوجه مطلب نشده اند و به توضیح بیش تری نیاز دارند، نگاهی به ساعت بیندازید و از مطلب بگذرید تا طبق برنامه به تدریستان برسید.