خلاقیت یک توانایی است که تحت تأثیر عوامل مختلف فردی و اجتماعی است. عوامل فردی مانند ویژگی های فردی نیز تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی مانند خانواده و جو حاکم بر آن است. پس می توان گفت عوامل اجتماعی در خلاقیت نقش کلیدی دارند، بنابراین پرورش خلاقیت مستلزم وجود یک سیستم خلاق است.

مهمترین اجرای تشکیل دهنده یک نظام آموزشی عبارتند از:

برنامه درسی ـ محیط آموزشی و معلم این سه رکن در مجموع عامل تقویت یا تضعیف خلاقیت در دانشجویان هستند با توجه به این که پرداختن به سه مورد در این مقاله ممکن نیست ما در این جا بر عامل معلم متمرکز می شویم.

بلوم (1985) معتقد است معلمان نقش مهمی در رشد فراگیران خلاق و مستعد بازی می کند گرتزل (1978) در نتیجه مطالعه خویش از بیوگرافی افراد مشهور اعلام نمود: مرشدان و راهنمایان در ایجاد انگیزه در این افراد نقش بسیار مهمی ایفا کردند.

اما اگر به کلاس های درسی و معلمان در جامعه خودمان نظر بیندازیم علی رغم آن که بسیاری از معلمان ممکن است افرادی علاقه مند و پر تلاش باشند نه تنها در برانگیختن قوای خلاقانه دانشجویان هیچ گونه موفقیتی ندارند بلکه آگاهانه یا ناآگاهانه این توانایی را تضعیف و حتی نابود می کنند.

برای این که علل و عوامل این موضوع روشن گردد نیاز به تحقیقات بسیار وسیع و عمیق است. مسلماً عملکرد معلمان از سایر مسائل نظام آموزشی جدا نیست معلمان ما از شرایط حاکم بر نظام آموزش متأثرند و نحوه آموزش، رفتار، ارتباطشان با دانشجو تا حد زیادی تحت تأثیر سایر موقعیت های آموزشی است.

اما این بدین معنی نیست که معلمان افرادی منفعل هستند که قادر به اجرای طرح و برنامه ای نباشند، بلکه معلمان می توانند جهت و حرکت داشته و برای پرورش دانشجویانی مستعد برنامه ریزی و تلاش کنند.

نقش معلم در رشد خلاقیت در کلاس

معلمان چگونه می توانند دانشجویانی خلاق پرورانند؟ برای اینکه یادگیری منجر به بروز خلاقیت گردد باید چگونه عمل کنند؟ با استفاده از چه روش ها و مهارت هایی می توانند کلاسی فعال، پویا، خلاق داشته باشند؟

در پاسخ به این سوالات این جا الگویی ارائه می شود که نشان می دهد معلمان چگونه می توانند به رشد خلاقیت در کلاس خویش بپردازند.

بر طبق این الگو معلمان از طریق پنج عملکرد اساسی می توانند زمینه های رشد خلاقیت در دانشجویان را فراهم سازند.

عملکرد معلم تحت تاثیر عوامل مختلفی است از جمله عوامل شخصیتی و حرفه ای معلم، یکی دیگر از عوامل اساسی که عملکرد معلم تحت الشعاع آن قرار می گیرد برنامه درسی است.

یک برنامه درسی پویا و سازنده عملکردی متناسب با آن نوع برنامه را می طلبد همانطور که یک برنامه سنتی می تواند عملکرد معلم را تا حدی محدود کند.

عملکرد معلم نیز با توجه به موضوعهای درسی مختلف می تواند متفاوت باشد در هر موضوع درسی مسائل خاصی وجود دارد که روش های خاص خود را می طلبد.

بستر رشد تمام این فعالیت ها جو حاکم بر محیط آموزشی است. اگر محیط آموزشی جوی مناسب و حمایت کننده برخوردار باشد. معلم احساس امنیت کرده و با آسودگی خیال می تواند به ارائه طرح های جدید و موثر بپردازد.

ساختار کلاس:

یکی از عوامل مؤثر در کیفیت یادگیری دانشجویان ساختار کلاس درس است. منظور از ساختار کلاس شرایط و جو حاکم بر کلاس یا به عبارتی مجموع کیفیت محیطی داخل هر کلاس است. هرچند معلمان نقش تعیین کننده ای در تعیین ساختار کلاس دارند اما طبیعتاً خود از آن تاثیر می پذیرند، ساختار کلاس از جنبه های مختلف فیزیکی، عاطفی، فکری و اجتماعی می تواند مورد توجه قرار گیرد.

 ساختار عاطفی ـ شناختی

یک ساختار عاطفی شناختی مناسب در کلاس درس می تواند توانایی خلاقیت را در همه دانشجویان شکوفا سازد. یکی از اساسی ترین قدم ها در این زمینه پرورش کنجکاوی است. از نمودهای کنجکاوی سوال نمودن و یافتن پاسخ سوال است.

چگونگی برخورد با سوالات اهمیت زیادی در پرورش کنجکاوی آنها دارد پس لازم است معلمان به این نکات توجه کنند:

1ـ طرح سؤال 2ـ اهمیت دادن به سؤالات فراگیران 3ـ پاسخ سوال با سوال 4- تقویت تعمق در سوال

ساختار محیطی ـ اجتماعی

ساختار محیطی اجتماعی کلاس تاثیر زیادی در فرآیند یادگیری دارد. اگر دانشجویان در کلاس احساس امنیت و آرامش و اعتماد بنمایند می تواند بدون هیچ گونه فشار به امر یادگیری پردازند.

برای ایجاد چنین جوی لازم است، احترام متقابل بر افراد کلاس حاکم باشد. معلم دانشجو را دوست بدارد و به آنها احترام بگذارد. دانشجویان نیز به معلم و کلاس خویش توجه داشته و به کلاس خویش حساس بوده و احساس مالکیت نموده و در اداره و نگهداری آن تلاش نمایند.

حمایت از انگیزه های درونی و علایق و تجارب فردی دانشجویان نیز می تواند نقش بسیار اساسی در احساس امنیت برای ادامه فعالیت خلاقشان ایفا نماید. معلم لازم است در صورت امکان در ارزیابی به جای دادن نمره اظهارنظر خویش را بنویسد و با دانشجویان در رابطه با کارشان تعامل مدام داشته باشد. و گاهی از دانشجویان بخواهد تا کار خویش را ارزیابی کنند.

 ساختار فکری

به طور کلی ساختار فکری کلاس زمانی می تواند رشد خلاقیت دانشجویان گردد که تفکر و اندیشیدن را در آنها تقویت نماید. برای تحقق این هدف معلم باید مسائلی را در کلاس طرح کند که نیاز به تحقیق و تأمل داشته باشد.

معلمان باید برای ایده های غیرعادی ارزش قائل شوند بسیاری از ابداعات و اختراعات با یک سوال عجیب و غریب آغاز شده است. بنابراین معلمان باید از سوالات به ظاهر غیرمعقول دانشجویان استقبال کنند.

ساختار آموزش ـ تدریس

شاید بتوان گفت قلب عملکرد معلم در رابطه با یادگیری خلاق شیوه های تدریس مناسب است. بطور کلی برای پرورش خلاقیت لازم است روش تدریس اکتشافی و فعال محور تدریس قرار بگیرد تا براساس این روش که مبتنی بر فعالیت دانشجو است بتوان به یادگیری خلاقیت زا دست یافت.

بطور کلی در روش اکتشافی دانشجو خود به کشف مفاهیم، قوانین و مبانی می پردازد و بدین ترتیب به اطلاعات و دانش لازم دست می یابد و معلم تنها نقش راهنما را ایفا می کند. این روش باعث افزایش انگیزه دانشجو و توسعه قدرت فکری و ذهنی او و در نتیجه افزایش توانایی تفکر خلاق در دانشجو می گردد.

معلمان باید روش های تدریس خلاق را بشناسد و از آنها در کار خویش بهره بگیرد.

پیشنهادهایی کاربردی برای معلمان

معلمان علاوه بر نکاتی که در متن به آن اشاره شد برای اینکه بتوانند کلاسی در جهت برانگیختن قوای خلاق دانشجویان داشته باشند باید به این نکات نیز توجه کنند:

1ـ در حین تدریس سوالات بحث انگیز طرح نمایند.

2ـ از دانشجویان بخواهند، مطالب تدریس شده یا موضوعات کتاب را نقادی و تجزیه و تحلیل نمایند.

3ـ از طرح سوالاتی که تنها یک جواب معین دارد در حد امکان اجتناب کنید.

4ـ از روش بحث و گفتگو نهایت استفاده را ببرید.

5ـ به نظریات، عقاید و پیشنهادهای دانشجویان احترام بگذارید.

6ـ روش تحقیق و جستجو را در دانشجویان ایجاد و تقویت نمایید.

7ـ اعتماد به نفس دانشجویان را تقویت نمایید.

8ـ از محرکات بصری مانند تصاویر، نمودار کارهای دانشجویان و غیره در کلاس استفاده نماید.

9ـ سعی کنید دانشجویان ارتباط مسائل درسی را با واقعیت های زندگی درک نمایند.

10ـ از وسایل کمک آموزشی حداکثر استفاده را بنمایید.